نماد شیر در درفش شهداد
در سالهای ۱۹۶۸ تا ۱۹۷۷، باستان شناسان به یک رشته عملیات حفاری در نزدیکی شهر کرمان در ایران دست زدند. در هنگام این حفاریها، آنها به مجموعه چشمگیری از اقامتگاههای باستانی دست یافتند که در حاشیه دشت لوت بود. قدمت این شهرکها به ٢٥٠٠ قبل از میلاد باز میگشت؛ یعنی درست زمانی که تمدن شهری در آنجا پدیدار میشد
یکی از قابل توجه ترین اشیایی که یافته شده، پرچمی فلزی است که گمان میرود قدیمیترین پرچم جهان باشد. این پرچم یا درفش شهداد، روی یک پایه مسی نصب شده که بر بالای آن پرندهای که احتمالاً عقاب باشد، قرار گرفته است. پرچم مربع شکل، دو شمایل رو به روی هم را در پس زمینهای پر از جزئیات نشان میدهد. تصویر این پس زمینه، حمله دو شیر به یک گاو نر است.
درفش شهداد ٤٥٠٠ ساله، کهنترین نمونهای است که تصویری از شیر را روی پرچم ایران نشان میدهد
نماد شیر در کاخ داریوش شاه
کاخ داریوش شاه در شوش شاید کمتر شناخته شده باشد ولی از مهم ترین کاخهای دوران هخامنشی است. این مجموعه کاخها، نمونههای منحصر به فردی از پیچیدگی معماری و ساختمانسازی هخامنشی هستند. این کاخ اولین بار در سال ۱۸٥۱اکتشاف شد و در طول قرن بعد، بخشی از آن کاوش گردید. سر ستونهای منقش به سرگاو نر و حاشیههای میناکاری آن از کماندارانی که لباسهای باشکوهی بر تن و نیزههایی در دست دارند، نمود اصیلی از هنر آن دوران است.
نقش شیر نه تنها در کاخ داریوش بلکه در دیگر کاخهای هخامنشیان نیز مانند تخت جمشید حضور دارد. برخی بر این باورند که حضور شیر، نشان از تلاش آگاهانه هخامنشیان برای ثبت ایدهآلهای سنتی بینالنهرین در مورد دلالت شیر بر سلطنت درت دارد
شیر و خورشید بر سکه های مزدای
مزدای نجیبزاده پارسی و از مقامات مهم امپراتوری هخامنشی، زیر نظر اردشیر سوم خدمت میکرد و ساتراپ (فرماندار) کیلیکیه بود. مزدای بعدها در زمان سلطنت داریوش سوم، ساتراپ بابل شد. هنگامی که داریوش سوم در نبرد گوگمل مقابل اسکندر جنگید، مزدای فرماندهی سواره نظام جناح راست را بر عهده داشت.
مزدای سکه های زیادی در طرسوس، صیدون و بابل ضرب کرد. تعدادی از سکههای او منقش به شیر و خورشید است . تصویر شیر و خورشید برای اولین بار در ایران دوران هخامنشی، روی این سکهها ظاهر شده است
مهر استوانهای اردشیر دوم
از نظر ایرانیان باستان، آناهیتا ازاهمیت ویژه ای برخوردار بوده. او نگهبان آب و فرشته فراوانی، زیبایی و باروری بود. چنین باوری از آناهیتا از دوران پیش از زرتشتیان در ایران وجود داشت و تا دوران نوین نیز ادامه داشته است
یک مهر استوانهای هخامنشی در سواحل شمال شرقی دریای سیاه کشف شده که تصویر آناهیتا بر آن نقش بسته است. قدمت این مهر به اوایل قرن چهارم قبل از میلاد برمیگردد. این ایزدبانو بر پشت شیری ایستاده و اطراف او تصویر واضحی از خورشید دیده میشود. پادشاهی روبروی او ایستاده است که به گفته دانشمندان اردشیر دوم است. بر روی مهر، پادشاه با دستهایی که به پرستش آناهیتا بلند شده، به او نزدیک میشود. این مهر استوانهای در موزه ارمیتاژ در سن پترزبورگ به نمایش گذاشته شده است
نماد خورشید در طاق بستان
آیین میترائیسم یکی از کهنترین آیینهای ایرانیان باستان بود. پارسیان به چند خدایی معتقد بودند و در میان خدایان آنها، میترا (که مهر نیز نام دارد) بالاترین مقام را داشت. نام میترا برای اولین بار در ۱٤٠٠ سال پیش از میلاد، در نوشتهها ظاهر شده است. پرستش میترا یا میترائیسم ریشه در پرستش خورشید دارد
تعدادی از آثار باستانی حفاری شده، بیانگر اهمیت خدای خورشید در دوران ساسانی است. یکی از آن آثار، کتیبه نقش برجسته میترا، متعلق به اواخر قرن چهارم میلادی واقع در طاق بستان کرمانشاه است. در این کتیبه، شاپور دوم پادشاه ساسانی، چنبره فر ایزدی را به برادرش اردشیر دوم میدهد. میترا که خدای خورشید است، در سمت چپ پادشاه به تصویر کشیده شده است. میترا روی گل نیلوفر ایستاده و پرتوهای نور از سرش به همه سو پراکنده گشته است
نماد شیر در تپه حصار
تپه حصار نام دو تپهای است که در نزدیکی شهر دامغان قرار دارد. در طی کاوشهایی که در سالهای ۱۹٣١و ١٩٣٢صورت گرفت، سرامیکهایی متعلق به هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد یافته شده است. در این کاوشها ظرفها و جواهرات طلایی و نقرهای متعلق به هزاره دوم و سوم پیش از میلاد نیز کشف گردید.
در قرن پنجم میلادی، یک کاخ ساسانی در تپه حصار ساخته شده است. این کاخ با گچبریهای زیبایی که نقش و نگارهای متنوعی دارد، تزئین گردیده است. قطعاتی از هنر گچبری این دوران، طی کاوشهایی که در قرن بیستم انجام گرفت، کشف شد. در نزدیکی ورودی جنوبی شرقی اتاق گنبدی کاخ، قطعاتی پیدا شد که بخشی از صورت یک شیر، یک پنجه بزرگ و دو قطعه از سر و یال شیر بوده است. دهان شیر باز و سه دندان نیش بزرگ و تیز او نمایان است. تصویر این شیر خروشان خشمگین، بر شأن و اهمیت این کاخ تاکید دارد
کتاب ستارهشناسی ابومعشر
ابومعشر ستارهشناس و طالعبین متولد خراسان و از نسل سوم (پس از حمله اعراب) نخبگان روشنفکر پهلویگرای خراسانی بود. ابومعشر در شاخه ای از طالعبینی تخصص داشت که در ایران عصر ساسانیان بسیار به آن پرداخته شده بود. در این بخش از طالعبینی، سلسلههای حاکم مدتی معینی سر قدرت هستند. بنابراین ملیگرایان ایرانی (که ابومعشر یکی از جمله ایشان بود) پیشبینیهای زیادی را بر این باور طالعبینی بنا نهادند. در اوایل قرن نهم، ابومعشر و سقوط قریب الوقوع حکومت عرب و بازگشت دوباره سلطه ایرانیان بر ایران را پیشبینی کرد.
از مهمترین کارهای ابومعشر در مطالعه طالعبینی، كتاب قرانات (كتاب پیوندها) و كتاب موالید (كتاب زایچهها) بود. این دو عنوان کتاب به لاتین ترجمه شدهاند و در اواخر قرون وسطی و عصر نوزایی اروپا از اعتبار زیادی برخوردار بودند
سکههای کیخسرو دوم سلجوقی
سلسله سلجوقی روم به عنوان جانشین سلجوقیان، میراث سیاسی، مذهبی و فرهنگی خود را بر ترکیبی از سنتهای پارسی و ترکی بنا کردند. کیخسرو دوم، از سال ۱٢٣۷تا به هنگام مرگش در سال ١٢٤۶ سلطان سلجوقیان روم و دوران حکومت او همزمان با حمله مغولها به آناتولی بود. همچنین کیخسرو دوم در نبرد با مغولها، فرماندهی ارتش سلجوقی و متحدان مسیحیش را بر عهده داشت.
در سالهای ۱٢٤٣-۱٢٤٠ مجموعهای چشمگیر از سکههای نقره به نام کیخسرو در سیواس و قونیه ضرب شد. این سکهها منقش به تصویر شیر و خورشید بودند. جالب است که پس از گذشت ۱٠٠٠ سال از ضرب سکههای شیر و خورشیدی مزدائی در دوره هخامنشی، این حاکم سلجوقی روم اولین شخصی بود که از نقش شیر و خورشید در ضرب سکه استفاده کرد.
کاشی های ایلخانی
ایلخانیان از اولین سلسلههای مغول بودند که در ایران و کشورهای اطراف آن سکونت گزیدند. این سلسله را هلاکوخان، نوه چنگیز خان، تأسیس کرد. ایلخانیان از سال ۱٢٥۶ تا ۱٣٣٥ بر سرزمینهای امروزین ایران، ترکمنستان، شمال افغانستان، جنوب قفقاز (ارمنستان، گرجستان و آذربایجان کنونی)، عراق و بیشتر آناتولی فرمانروایی میکردند.
در دوران ایلخانی، از کاشی به منظور تزئین و معماری استفاده میشده است. کاشیهای بسیاری در کاخ تابستانی تخت سلیمان که در دهه ۱٢۷٠برای اباقاخان ایلخان مغول ساخته شد، پیدا شده است. یکی از این کاشیها نقش ستاره هشتپر متعلق به منطقه دامغان را دارد. تاریخ کاشی به دلیل کتیبه فارسی روی لبههایش، به سال ۱٢۶۷ تعلق دارد. این کاشی نماد شیر و خورشید پرچم ایران را نیز نشان می دهد
سکههای تیموریان
ایلخانیان از اولین سلسلههای مغول بودند که در ایران و کشورهای اطراف آن سکونت گزیدند. این سلسله را هلاکوخان، نوه چنگیز خان، تأسیس کرد. ایلخانیان از سال ۱٢٥۶ تا ۱٣٣٥ بر سرزمینهای امروزین ایران، ترکمنستان، شمال افغانستان، جنوب قفقاز (ارمنستان، گرجستان و آذربایجان کنونی)، عراق و بیشتر آناتولی فرمانروایی میکردند.
در دوران ایلخانی، از کاشی به منظور تزئین و معماری استفاده میشده است. کاشیهای بسیاری در کاخ تابستانی تخت سلیمان که در دهه ۱٢۷٠برای اباقاخان ایلخان مغول ساخته شد، پیدا شده است. یکی از این کاشیها نقش ستاره هشتپر متعلق به منطقه دامغان را دارد. تاریخ کاشی به دلیل کتیبه فارسی روی لبههایش، به سال ۱٢۶۷ تعلق دارد. این کاشی نماد شیر و خورشید را نیز نشان می دهد
سکههای صفوی
سکه مسی صفوی که در سال ۱۷٠٣ در اصفهان ضرب شد، نقش شیر و خورشید داشت. صفویان در واقع این نماد را به بخش قدرتمندی از نشان سلطنتی خود تبدیل کردند.
صفویه اولین سلسلهای بود که نماد شیر و خورشید را روی پرچم ایران آورد. این نماد که مدتهای طولانی با تاریخ ایران پیوند خورده بود، سرانجام در زمان سلطنت شاه اسماعیل دوم بخشی از پرچم ملی ایران شد. سلسلههای بعدی یعنی افشاریه، زندیه، قاجار و پهلوی، این سنت را تقریباً ٤٥٠ سال برای پرچم ایران حفظ کردند
نقاشی دوره صفوی
این نقاشی، پرچم ایران را با نماد شیر و خورشید نشان میدهد که در دیدار هیئت ایرانی در سفر شاه محمدرضابیگ در اوت ۱۷۱٥ به ورسای برده شده بود
شیر و خورشید در پرچم ایران با نماد شمشیر
در زمان فتحعلی شاه در اوایل قرن نوزدهم بود که برای اولین بار، تصویر شیر شمشیر به دست بر پرچم ایران ظاهر شد. سپس از زمان محمد شاه به بعد، این پرچم به نشان ملی ایران تبدیل شد. نظریهای هست که میگوید در اواخر سلطنت فتحعلی شاه دو پرچم رسمی، یکی با شمشیر و دیگری بدون شمشیر، با هم ترکیب شدند.
تیغ منحنی شمشیر“ که به نماد شیر و خورشید اضافه شد، از آغاز دوره عثمانی در سراسر خاورمیانه به طور گستردهای رایج گشت. طراحی شمشیر منحنی، با نفوذ جنگجویان ترک از آسیای میانه رواج یافت. این جنگجویان ترک مسلح به نوعی قداره بودند که از قرن هفتم در آسیای میانه استفاده میشد. این وسیله که اکنون «شمشیر» نام دارد، در زمان نفوذ سلطنت سلجوقیان در قرن دوازدهم، به شکل پیشرفتهتری ساخته شد
شیر و خورشید بر نخستین روزنامه ایران
تاریخچه انتشار روزنامه و کتاب در ایران را میتوان در میانه قرن نوزدهم، زمانی که محمد شاه، سومین شاه سلسله قاجار، قدرت را در دست داشت، جستجو کرد (۱۸۴۸-۱۸۳۴). میرزا محمد صالح شیرازی در سال ۱۸٣۷ اولین روزنامه ایرانی به نام «کاغذ اخبار» را در تهران منتشر کرد. در صفحه اول این روزنامه، تصویر شیر و خورشید دیده میشد. شیرازی یکی از پنج دانشجویی بود که تحت حمایت ولیعهد عباس میرزا به انگلیس اعزام شد و مأموریت او آموختن علوم مدرن در اروپا بود. تا سال ۱۹٠۷ (عصر انقلاب مشروطه ایران) ۹٠ روزنامه در ایران چاپ میشدند.
شیر و خورشید بر نخستین تمبر ایران
سیستم پست نوین در ایران را میرزا تقی خان امیرکبیر تاسیس و امین الدوله آن را ادامه داد. تمبرهای پستی اولین بار به این ترتیب به ایرانیان معرفی شدند. تمبرها نیز به مانند سکهها، نه تنها روشی قانونی برای پرداخت، بلکه از نمادهای حاکمیت دولت نیز بودند.
برای سهولت نقل و انتقال پستی با هزینه ثابت، مقرر شد که ایران با استفاده از تمبرهای پستی از کشورهای دیگر الگوبرداری کند. اولین تمبرهای پست ایران در سال ۱۸۶۸ در تهران صادر گردیدند. این تمبرها با طرح شیر و خورشیدی در داخل یک دایره به شکل یک قاب بسیار مزین، در ایران چاپ شدند
شیر و خورشید بر نخستین اسکناس ایران
کلمه اسکناس (اسکناس بانکی) به احتمال زیاد در اوایل قرن نوزدهم و در دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار وارد زبان فارسی شده است. اولین مجموعه اسکناسهای «بانک شاهنشاهی» در سال ۱۸٩٠ چاپ و منتشر شده است. اسکناسهای یک تا پنج تومانی امضای واقعی رئیس بانک را بر روی خود داشت. مامور کنترل دولت هر اسکناس را به صورت جداگانه با یک مهر بیضی شکل با نوشته: «بررسی و ثبت شد» مهر میکرد.
طرح اولین اسکناسهای بانکی ایران، نماد شیر و خورشید و تصویر فتحعلی شاه بود. اولین سری اسکناسها بدون واترمارک بود ولی سری دوم که در سال ۱٩٢٤ منتشر شد، واترمارک شیر و خورشید با شمشیر را داشت
شیر و خورشید در نمایشگاه جهانی پاریس
از ۱٤ آوریل تا ۱٢ نوامبر ۱٩٠٠یک نمایشگاه جهانی در پاریس، فرانسه برگزار شد که نام آن اگزیبیسیون یونیورسل۱۹۰۰ یا نمایشگاه پاریس ۱٩٠٠ نام داشت. نزدیک به ٥٠ میلیون نفر بازدید کننده، پرچم شیر و خورشید ایران را در بالای غرفه ایرانی دیدند.
ایران معماری با شکوهی را در پاریس به نمایش گذاشت. غرفه ایران چهار نمای پر نقش و نگار داشت که در بالای آن دو غرفه ستوندار قرار داشت. فیلیپ مریات، معمار فرانسوی بر ساخت غرفه در قو دِ ناسیون (خیابان ملل) برای دولت ایران نظارت داشت. بازدیدکنندگان به ستونهای هشت ضلعی کنده شده روی چوب سرو، سقفهای تراشیده، نقاشی و طلاکاری شده و کف مرمری سفید خیره شده بودند
شیر و خورشید در قانون اساسی ایران
پس از انقلاب مشروطه، اولین قانون اساسی ایران در سال ۱٩٠۶ تدوین گردید. حسن پیرنیا، حسین پیرنیا، اسماعیل ممتازالدوله و دیگران متن قانون اساسی مشروطه را نوشتند. قانون اساسی ایران در زمان سلطنت مرحوم مظفرالدین شاه اعلام و در ٣٠ دسامبر ۱٩٠۶ توسط او تصویب شد
قانون اساسی ۱٩٠۶ مشتمل بر یک مقدمه کوتاه و پنجاه و یک ماده بود. حداقل شش ماده از این مواد، به طور کامل یا جزئی، با مواد قانون اساسی بلژیک مطابقت داشت. متممی متشکل از ۱٠۷ ماده، سند اصلی قانون اساسی را تکمیل کرد. در ماده ٥ این متمم آمده است: رنگهای رسمی پرچم پارسی سبز، سفید و سرخ با نشان شیر و خورشید است
شیر و خورشید بر در ورودی مجلس شورای ملی
ساختمانها و باغهای بهارستان در تهران، در سال ۱۸۷۹ تکمیل گردیدند. پس از فرمان دولت مشروطه در ۱۷ اوت ۱٩٠۶ ، مشیرالدوله نخست وزیر دستور داد که ساختمان بیرونی را به محل مجلس جدید ایران (مجلس شورای ملی) تبدیل کنند. برای یادبود این رخداد، پلاکی طلایی با متن دارالشورای ملی (مجلس شورای ملی) و عدل مظفر (عدالت پیروزمندانه) همراه با تصویر دو شیر و خورشید در ورودی ساختمان جدید مجلس قرار گرفت .
اولین مجلس شورای ملی ایران، مجلسی قانونگزار بود که از ۷ اکتبر ۱٩٠۶ تا ٢٣ ژوئن ۱۹٠۸ برگزار شد. مظفرالدین شاه قاجار آن مجلس را به طور رسمی افتتاح کرد. این جلسه قبل از اعلام قانون اساسی تشکیل و اعضاء آن با حکم سلطنتی انتخاب شدند
کمیته صلیب سرخ
کمیته بین المللی صلیب سرخ (ICRC) در سال ۱۸۶٣ در ژنو، سوئیس تاسیس شد. در سال ۱٩٠۶ ، عبدالصمد میرزا ممتاز السلطنه در سومین کنگره بینالمللی صلیب سرخ شرکت کرد و از این کنگره خواست تا اجازه دهد ایران از نشان شیر و خورشید به جای صلیب سرخ یا هلال احمر استفاده کند.
«انجمن شیر و خورشید سرخ» در ۱۹٢٢ تاسیس و به یک سازمان بشردوستانه غیردولتی وابسته به فدراسیون بینالمللی صلیب سرخ و هلال احمر (IFRC) تبدیل شد. گرچه دیگر از نشان شیر و خورشید سرخ برای این سازمان استفاده نمیشود ولی ایران این حق را برای خود محفوظ میدارد که هر زمان که بخواهد، آن را دوباره به کار بگیرد. کنوانسیون ژنو همچنان این نشان را به عنوان یک نشان رسمی به رسمیت میشناسد
نیروی هوایی شاهنشاهی ایران
نیروی هوایی شاهنشاهی ایران (IIAF) شاخه ای از نیروهای مسلح شاهنشاهی ایران بود که بدست شاه ایران، رضا شاه، در سال ۱٩٢٠ تأسیس گردید. این نیرو در ٢٥ فوریه ۱۹٢٥ با اولین خلبانان کاملاً آموزش دیده خود، عملیاتی شد. بعدها در سال ۱۹٢٩، نیروی هوایی ایران در مجموع ۱٥ خلبان را به خدمت گرفته بود.
تاج طلایی، اولین تیم ملی نمایش آیروباتیک در ایران و بخشی از نیروی هوایی سابق شاهنشاهی ایران بود که در فاصله سالهای ۱٩٥۸ تا ۱٩۷۹ به دست یک سپهبد ایرانی به نام نادر جهانبانی تشکیل شد.
اولین جتهای به کار گرفته شده در تیم تاج طلایی، چهار جنگنده تاندرجت F-84G بودند. هواپیماهای تیم، یکدست سفید با رنگهای قرمز و سبز بود و نشان شیر و خورشید روی باله دم هواپیماها نقاشی شده بود
پرچمهای نظامی ایران شاهنشاهی
پرچمهای نظامی ایران شاهنشاهی، در طول سلسله پهلوی تغییرات زیادی کردند. آخرین مجموعه پرچمها در اوایل دهه ۱۹۶٠ رونمایی شدند
پرچم ملی ایران، راه راه افقی با سه رنگ سبز، سفید و قرمز بود و نماد شیر و خورشید طلا روی نوار سفید قرار داشت. سپس پرچم با افزودن تاج گلی از برگ درختهای غار و بلوط و نیز یک تاج شاهنشاهی اصلاح شد تا به عنوان نشان دریایی و پرچم جنگی استفاده شود. شکل و اندازهگیریهای دقیق پرچم در سال ۱٩٥۷ انجام شد و تا انقلاب سال ١۹۷٩ بدون تغییر باقی ماند
نشان سلطنتی شیر و خورشید
نشان سلطنتی شیر و خورشید توسط فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۸٠۸ صادر گردید. هدف از این نشان، تکریم شخصیت نظامیان و نیز غیر نظامیانی بود که خدمات برجستهای برای ایران انجام داده بودند.
در سال ۱٩٢٥ در دوران سلطنت پهلوی، این نشان به عنوان «فرمان همایونی» با نشانهای جدید ادامه یافت. با این حال، نشانهای جدید نیز با موتیف شیر و خورشید طراحی میشدند. این نشان را به اختصار KLS ، یا شوالیه شیر و خورشید مینامیدند. این نشان، یک مدال اصلی بزرگ بود که یک صفحه دایرهای میناکاری شده، منقش به شیری با شمشیر برافراشته و خورشیدی در حال طلوع داشت و در یک ستاره شش پر محصور شده بود. ستاره این نشان، نشانی مشابه با هشت پر است که روی یک خورشید قرار گرفته است
نشان شیر و خورشید بر گذرنامه ایران
در سال ١۹۷۶ نقوش شیر و خورشید در ایران استاندارد شد. سپس این طرح در انواع اسناد رسمی ایرانی به کار گرفته شد. این نشان تا سال ١۹۷٩ به عنوان نماد رسمی ایران باقی ماند. تا آن سال تصویر شیر و خورشید روی جلد گذرنامههای ایرانی هم به چشم میخورد.
اولین گذرنامه ایرانی در زمان ناصرالدین شاه در حدود سال ١۸۸٥ صادر شد. این گذرنامه حتی در آن زمان هم، نماد شیر و خورشید داشت. در سالهای آخر دوران پهلوی، بسیاری از کشورها گذرنامه ایرانی را به رسمیت میشناختند. به این ترتیب، شهروندان ایرانی میتوانستند بدون ویزا و یا با اخذ ویزا در هنگام ورود، آزادانه سفر کنند
شیر و خورشید نماد همبستگی
نماد شیر و بعدها خورشید برای هزاران سال نماد ملی ایران بود. پس از انقلاب ١٩۷٩ ، طی حکمی از سوی روح الله خمینی، این نشان به عنوان نمادی ایرانی از میان برداشته شد. طرح شیر و خورشید از فضاهای عمومی و سازمانهای دولتی پاک گردید و نماد امروزی جای آنها را گرفت
امروزه بسیاری از ایرانیان داخل کشور و ایرانیان در تبعید، هنوز نشان شیر و خورشید را میستایند و آن را نماد همبستگی همه ایرانیان میدانند
REFERENCES
[1] Adrych, Philippa. Images of Mithra (Visual Converations in Art and Archaeology). Oxford University Press, 2017.
[2] Afary, Janet. The Iranian Constitutional Revolution, 1906-1911. Columbia University Press, 2005.
[3] Album, Stephen, Michael L. Bates, and Willem Floor. “Coins and Coinage.” Encyclopædia Iranica, 1992.
[4] Alexander, David. “Swords and sabers during the early islamic period.” Gladius, 2001: 193-220.
[5] Algar, Hamid. Mīrzā Malkum Khān: A Study in the History of Iranian Modernism. Berkeley, University of California Press, 1973.
[6] Alibabaie, Gholamreza. History of Iranian Air Force. Tehran: Ashian, 2004.
[7] Amanat, Abbas. “Constitutional Revolution.” In Encyclopædia Iranica. 1992.
[8] Amitai, Rueven. “Il-Khanids – Dynastic History.” In Encyclopædia Iranica. 2004.
[9] Beck, Roger . “Mithraism.” In Encyclopaedia Iranica. 2002.
[10] Bhandare, Shailendra. Trans-regional Connections: The ‘Lion and Sun’ motif and Coinage between Anatolia and. University of Oxford, 2019.
[11] Boucharlat, Remy. “Susa Iii. The Achaemenid Period.” In Encyclopædia Iranica. 2009.
[12] Boucharlat, Rémy. “Susa under Achaemenid Rule.” In Mesopotamia and Iran in the Persian Period: Conquest and Imperialism 559-331 BC, 54-67. London, 1997.
[13] Boyce, M., M. L. Chaumont, and C. Bier. “Anahid.” In Encyclopædia Iranica, 1003-1011. 1989.
[14] Broome, M., and V. Novac. A Survey of the Coinage of the Seljuqs of Rūm,. London: Royal Numismatic Society, 2011.
[15] Bulgarelli, Grazia M. “Tepe Hiṣar. Preliminary Report on a Surface Survey.” East and West 24, no. 1-2 (1972): 15-27.
[16] Cahen, Claude. The Formation of Turkey: The Seljukid Sultanate of Rum. Routledge, 2001.
[17] Callieri, Pierfrancesco. “On the Diffusion of Mithra Images in Sasanian Iran New Evidence from a Seal in the British Museum.” East and West, 1990: 79-98.
[18] Colburn, Henry. “Art of the achaemenid empire, and art in the achaemenid empire.” In Critical approaches to ancient Near Eastern art, edited by Brian A. Brown & Marian H. Feldman, 773-800. De Gruyter, 2014´3.
[19] Collins, B. Jean. A history of the animal world in the ancient Near East. Brill, 2002.
[20] Collon, Dominique . First Impressions: Cylinder Seals in the Ancient Near East. 432. British Museum Publications, 1987.
[21] Crawford, Emily, and Alison Pert. International Humanitarian Law. Cambridge University Press, 2020.
[22] Cumont, Franz. The Mysteries of Mithras. The Origins of Mithraism. Chicago: Open Court Pub. Co., 1903.
[23] Curtis, G. Herrmann and V. S. “Sasanian rock reliefs.” In Encyclopædia Iranica. 2017.
[24] Daniel, Bing. “Datames and Mazaeus: The Iconography of Revolt and Restoration in Cilicia.” Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, 1998: 41-76.
[25] Drouville, Gaspard. Voyage En Perse, Fait En 1812 Et 1813. Nabu Press, 2012.
[26] Dyson, Robert Harris. “Tepe Hissar.” In Encyclopaedia Iranica. 2009.
[27] Erich F., Schmidt. “The sasanian palace.” The Museum Journal. Penn Museum XXXIII, no. 4 (1933).
[28] Ernst, Badian. “MAZAEUS.” Encyclopædia Iranica, 2015.
[29] Ghassemlou, Farid. “Jamiyat-e helal-e aḥmar-e iran.” In Encyclopædia Iranica. 2016.
[30] “A Newly Discovered Copper Coin Bearing the Name “ Safi „.” Journal of Oriental Numismatic Society, 2014: 11-13.
[31] Grenet, Franz. “Mithra ii. Iconography in iran and central asia.” Encyclopædia Iranica, 2016.
[32] Hekmati, Ali. Shahdad: Archaeological Excavations of a Bronze Age Center in Iran. ISIAO, 1997.
[33] Hill, George Francis. Catalogue of the Greek coins of Arabia, Mesopotamia and Persia. British Museum, 1922.
[34] Hollard, Dominique. “Julien et Mithra sur le relief de Taq-e-Bostan.” In Sources for the History of Sasanian and Post-Sasanian Iran, edited by R. Gyselen, 147-163. Bures-sur-Yvette, 2010.
[35] Huff, Dietrich. “ARCHITECTURE iii. Sasanian Period.” In Encyclopædia Iranica. 2011.
[36] Huff, Dietrich. “The Ilkhanid Palace at Takht-1 Sulayman: Excavation Results.” In Beyond the Legacy of Genghis Khan. Brill, 2006.
[37] Ilisch, Lutz. “Continuity and Transformation of the Lion and Sun Device on Coins of the Jazira from the Artuqid to the Safavid State.” Istanbul, 2007.
[38] Izadpanah, Borna. “The first Iranian newspaper: Mirza Salih Shirazi’s Kaghaz-i Akhbar.” In Asian and African studies blog. 2019.
[39] Jones, Geoffrey. “The History of the British Bank of the Middle East.” In Banking and Empire in Iran. Cambridge, 1986.
[40] Khorasani, Manouchehr. “Blades of the Lion’s Tail: Birth of the Shamshir.” Classic Arms and Militaria, 2007: 18–22.
[41] Lawler, Andrew. “The World in Between.” Archaeological Institute of America, 2011.
[42] Leiser, Garry. ““Observations on the ‘Lion and Sun’ Coinage of Kai-Khusraw.” Mésogeios 2 (1998): 96-114.
[43] Lewis, Hilary. The stamps of Persia . Tehran, 1979.
[44] Lindner, Rudi Paul. “Seljuk Mints and Silver Mines.” Turcica, 2009. [45] Markowitz, Mike. “Coinage of the Mughals.” Coinweek, 2020.
[46] Martin, Vanessa. “State, Power and Long-term Trends in the Iranian Constitution of 1906 and its Supplement of 1907.” Middle Eastern Studies 47, no. 3 (2011): 461-476.
[47] Mashar, Abu. Persian Nativities IV: On the Revolutions of the Years of Nativities. CAZIMI PR, 2019.
[48] Masjedi, Parasto, Mahdi Hajivaliei, and Javad Neystani. “Elemental Analysis of Silver Coins Of Seljuk’s‘ ff Rome by Pixe: A Case Study.” Mediterranean Archaeology & Archaeometry 13, no. 2 (2013): 181-187.
[49] Matthee, Rudi. “Safavid dynasty.” In Encyclopædia Iranica. 2008.
[50] Migliavacca, Giorgio. A concise postal history of Persia. St. Thomas, 1986 .
[51] Milasi, Mohammadi A. “Motifs on the Laver at the Shrine of Shah Seyed Ali in Isfahan with Emphasis on Concepts and Structure in Iranian Art.” jaco quarterly, 2020.
[52] Mousavi Haji, Seyyed Rasool, and Mohammad Eghbal Chehri. “Animal Figures of Sasanian Stucco in Tepe Hissar.” Journal of Agriculture and Environmental Sciences, 2013: 32-45.
[53] O’Kane, Bernard. “Persian Poetry on Ilkhanid Art and Architecture.” In Beyond the Legacy of Genghis Khan, 346–354. Brill, 2006.
[54] Panaino, Antonio. “Sasanian Astronomy and Astrology in the Contribution of David Pingree.” In Studies in History of Mathematics, Astronomy and Astrology in Memory of David Pingree. Rom, 2009.
[55] Paris, L’Exposition de. L’Exposition de Paris (1900). Librairie illustrée, montgredien et cie, 1900.
[56] Peacock, Andrew. “Saljuqs iii. Saljuqs of Rum.” In Encyclopædia Iranica. 2010. [57] Perrot, Jean. The Palace of Darius at Susa: The Great Royal Residence of Achaemenid Persia. I.B. Tauris, 2013.
[58] Pingree, D., and C. J. Brunner. “Astrology and Astronomy in Iran.” In Encyclopædia Iranica. 2011.
[59] Pingree, David . “ABŪ MAʿŠAR.” In Encyclopaedia Iranica. 2017.
[60] Pittman, Holly. Art of the Bronze Age: Southeastern Iran, Western Central Asia, and the Indus Valley. New York: The Metropolitan Museum of Art, 1984.
[61] Porada, Edith. “Cylinder Seals.” In Encyclopædia Iranica. 2011.
[62] Potts, Daniel. “Benjamin Basil Shee, Knight of the Lion and Sun of Persia (1803–1840).” Journal of the British Institute of Persian Studies 58, no. 1 (2017): 131-147.
[63] Rosenne, Shabtai. “The Red Cross, Red Crescent, Red Lion and Sun and the Red Shield of David.” The Progression of International Law, 2011: 231–278.
[64] Rudi, Matthee, Floor Willem, and Clawson Patrick. The Monetary History of Iran: From the Safavids to the Qajars. I.B. Tauris, 2013.
[65] Šahīdī, Yaḥyā. “Decorations.” In Encyclopædia Iranica, 197-202. 2011.
[66] Saʿīdī, Sīrjānī. “Baharestan (2).” In Encyclopædia Iranica. 1988.
[67] Salive, Natalie. Lions and Kings – The Transformation of Lions as an Index of Power in the Middle East. 2017.
[68] Schmidt , Erich Friedrich. “The sasanian building at tepe hissar.” In Excavations at Tepe Hissar, Damghan, 347–350. Philadelphia, University Museum, 1937.
[69] Sepehr, Adel, and Seyed Ali Almodaresi. “Geotop of Lut Playa: Quaternary Geomorphologic.” Journal of Earth Science and Engineering, 2013: 168-179.
[70] Shahbazi, Alireza Shapour. “Flags i. of Persia.” Encyclopædia Iranica, 2012.
[71] Shargi, Ali. “Eskenas.” In Encyclopædia Iranica. 2012.
[72] Shcheglova, Olimpiada P. . “Lithography I. In Persia.” In Encyclopædia Iranica. 2009.
[73] Siebertz, Roman. “PHILATELY i. The Postage Stamps of Iran.” In Encyclopædia Iranica. 2011.
[74] Smith, Whitney, Franz Coray, Albert Znamierowski, and Werner Luzi. Flags Through the Ages and Across the World. 1975.
[75] Stephen, Ruzicka. Trouble in the West: Egypt and the Persian Empire, 525-332 BCE. Oxford University Press, 2012.
[76] Szuppe, Maria. “Historiography Timurid Period.” In Encyclopædia Iranica. 2012.
[77] Voigt, Mary M., and Robert H. Dyson. “Bronze Age.” In Encyclopædia Iranica. 1989.
[78] Wailly, Gaston de. À Travers l’Exposition de 1900. 1900.
[79] Waters, Matt. “Maintaining Empire: Artaxerxes II and Artaxerxes III.” In Ancient Persia: A Concise History of the Achaemenid Empire, 550–330 BCE, 176-196. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
[80] Wills, Charles James. In the Land of the Lion and Sun; or Modern Persia. London: Macmillan and Co, 1883.
[81] Wright, Denis. “Sir John Malcolm and the Order of the Lion and Sun.” Journal of the British Institute of Persian Studies 17, no. 1 (2017): 135-141.
[82] Yamamoto, Keiji. “Historical Astrology in the Early Abbasids.” Bulletin of the Society for Near Eastern Studies in Japan 44, no. 2 (2001): 135-147.